Sinds maart 2016 publiceert de Rijksoverheid e-mails en brieven van de tabakslobby op haar website, zodat ze transparanter kan zijn over haar contacten met de tabakslobby. In ons dossier 'De Transparantie Files' nemen we de vrijgegeven documenten onder de loep. Dit is aflevering 8: Hoe de tabaksbranche niet tot een convenant over de displayban kwam.

Door de webredactie

Sinds 7 maart 2016 publiceert de Rijksoverheid op haar website brieven die binnen zijn gekomen van de tabakslobby. De openheid over het contact met de tabaksindustrie is voortgekomen uit het plan dat het Ministerie van Volksgezondheid opstelde om het internationale anti-rookverdrag FCTC beter na te komen.
De rechtszaak die de Stichting Rookpreventie Jeugd tegen de Staat aanspande omdat de overheid het verdrag niet of onvoldoende uitvoerde, stond aan de basis van dit plan.

In het verdrag is vastgelegd dat de overheid geen enkel contact met de tabaksindustrie mag tijdens het ontwikkelen van anti-rookbeleid. Pas nadat dit beleid officieel is vastgesteld, kan de overheid eventueel contact met hen opnemen, maar alleen om technische aspecten van het nieuwe beleid door te nemen. De tabakslobby doet uiteraard toch haar uiterste best om de overheid te verleiden tot contact, om haar invloed te kunnen doen blijven gelden.

Flinke brei

De ministeries hebben dit keer een stapel documenten (in totaal 34) online gezet. Het is uiteindelijk een flinke brei aan stukken, die dateren van mei 2015 tot en met februari 2018 en die over allerhande onderwerpen gaan. Dat het een brei is, concludeerden we in de eerdere afleveringen van de Transparantiefiles ook al.
Uit de brieven moet blijken dat het Ministerie van VWS probeert haar best te doen om contact met de tabaksbranche tot het strikt noodzakelijke te houden. Zo wordt een verzoek tot een telefoongesprek met lobbyclub VSK keurig afgewimpeld, zoals blijkt dat deze reactie.

Administratief een zooitje

Toch wordt al snel duidelijk dat het op VWS administratief een zooitje is. Want ook na het doorspitten en zelf op volgorde zetten van de documenten, moet TabakNee concluderen dat er nog altijd stukken ontbreken. Zo zijn er geen verslagen van bijeenkomsten terug te vinden, waar in de gepubliceerde brieven wel aan gerefereerd wordt. Is er in ieder geval één keer door de tabaksbranche gebeld met het ministerie, maar er zit geen verslag van dit gesprek tussen de gepubliceerde documenten. Ook wordt er aan brieven van de tabaksbranche gerefereerd, die niet tussen de gepubliceerde documenten zitten.

Opnieuw oude brieven

Opvallend is ook dat er bij elke lichting documenten die door de jaren heen gepubliceerd zijn, weer oude brieven uit 2015 en 2016 uit de lades van VWS tevoorschijn blijken te zijn gekomen. Waarom zijn die niet eerder gepubliceerd? Bovendien heeft het ministerie van Volksgezondheid er blijkbaar voor gekozen om de brieven niet chronologisch, maar per afzender (of soms meerdere afzenders) in één link en lekker door elkaar heen gehusseld te publiceren.

Transparantie bemoeilijken

Door al deze onhandigheden is het nog ingewikkelder geworden om een idee te krijgen wie op welk moment iets over een tabaksonderwerp zegt tegen wie. VWS lijkt er alles aan te blijven doen om de transparantie die ze zo graag na zegt te streven, te bemoeilijken. Terwijl inzicht geven in de contacten die de overheid met de tabaksindustrie heeft gehad bij de besluitvorming over anti-rookmaatregelen, een belangrijk onderdeel is van het FCTC-verdrag.

Datafouten

Niet alleen zijn de data van de documenten door elkaar online gezet, soms komen de data genoemd in titels niet overeen met de data in de brieven waar ze naar doorverwijzen. Deze brief van het CBL (het derde document in deze link) zou volgens VWS bijvoorbeeld van 3 februari 2015 zijn, maar blijkt (zo staat op de stempel in de brief zelf) een jaar later, in 2016, te zijn verstuurd. Zo zitten er nog vijf datafouten tussen.

Ook ontbreken er als gezegd documenten. In sommige stukken wordt er aan mails , brieven, of bijeenkomsten gerefereerd die er vervolgens niet bij zitten of waarvan geen verslag is bijgevoegd. TabakNee heeft deze stukken inmiddels opgevraagd bij het ministerie.

Een half-ingewerkte stagiair?

Het idee ontstaat dat er een half-ingewerkte stagiair met een berg documenten naar het scanapparaat is gestuurd, omdat er belangrijker dingen te doen zijn dan openheid van zake geven over contacten met een zeer gevaarlijke branche.
TabakNee heeft de documenten alsnog allemaal op chronologische volgorde gecategoriseerd en hieronder per document weergegeven wat erin terug te vinden is, zodat ze makkelijker te gebruiken zijn.

Convenant displayban

Uit de documenten valt te reconstrueren hoe de displayban (het verbod om tabaksproducten uit te stallen) tot stand is gekomen. In 2015 heeft de Kamer een motie aangenomen van Carla Dik-Faber en Marith Volp waarin staatssecretaris Van Rijn een convenant over de displayban moest proberen te sluiten met de tabaksbranche. Als tabak niet in het zicht staat, is het minder verleidelijk voor jongeren. Verkend moest worden of de branche vrijwillig tot een convenant kon komen, of dat de Kamer deze matregel moest afdwingen via wetgeving.

De supermarkten zagen kansen in de onderhandelingen over een convenant, omdat er zo ruimte ontstond om het uitstalverbod minder heftig in te richten dan als het per wetgeving afgedwongen zou worden. Het CBL, de branchevereniging voor supermarkten, sprong er dan ook bovenop en liet Van Rijn weten dat ze ervoor gingen. Juni en december 2016 (zie document 4 in deze link) lieten ze weten dat ze een overeenkomst hadden bereikt.

Supermarkten mochten volgens die overeenkomst zelf kiezen hoe ze het uitstalverbod gingen invullen (tabak bijvoorbeeld onder de toonbank, achter een gordijn of achter een ondoorzichtige deur), dat er op een kast mocht staan dat er tabak in zat, dat het NIX18 logo er ook op mocht, dat ze er een prijslijst op mochten hangen, dat tabak soms te zien mag zijn als de ruimte bijvoorbeeld wordt schoongemaakt en dat supermarkten zelf mochten bedenken hoe ze om zouden gaan met vloeipapier, aanstekers en e-sigaretten. Belangrijk onderdeel van de overeenkomst was dat andere verkopers van tabak deze maatregelen ook moesten invoeren, anders wilden de supermarkten er ook niet mee doorgaan.

Meer tijd

Die andere branches hadden meer tijd nodig, zo lieten ze weten. Ondertussen vond de Tweede Kamer het allemaal veel te lang duren en nam in november 2016 een motie aan waarin stond dat Van Rijn vóór 1 december een convenant moest hebben met alle branches. Zo niet, dan zou de Kamer het per wetgeving alsnog afdwingen.

Van Rijn stuurde direct een brief naar het Platform Verkooppunten Tabak, waar de brancheverenigingen van de supermarkten, de kleine tabaksverkopers, de benzinestations, de groothandelaren en sigarettenautomaten in samenkomen met de mededeling dat ze tot 1 december de tijd hadden. Het brengt een stroom aan verontwaardigde brieven en mails op gang waarin al deze branches hun beklag doen over deze gang van zaken. Het lukt de branches niet om tot een gezamenlijke convenant te komen.
Uiteindelijk neemt de Tweede Kamer januari 2017 een motie aan waarmee de displayban op termijn wettelijk verplicht wordt.

Klikken

In de stapel gepubliceerde documenten rond de displayban springt één er in het bijzonder uit. De brancheverenigingen van benzinestations (Beta), de tabaksdetailhandel (NSO) en de sigarettenautomaten (TZN) schrijven het ministerie van Economische Zaken (EZ) op 7 april 2017 aan om te klikken over het ministerie van Volksgezondheid (VWS). Men vindt dat VWS hen te weinig op de hoogte houdt over de vorderingen met betrekking tot de displayban.

In januari 2017 mochten deze brancheverenigingen op VWS langskomen om te horen hoe de wetgeving over de Displayban ingevoerd zou gaan worden. Na deze bijeenkomst kregen de brancheorganisaties dan ook te horen dat als ze hun mening wilden geven, ze mee konden doen aan een internetconsultatie. Onvoldoende zorgvuldig, oordeelden de briefschrijvers in hun reactie aan EZ: “Wij vragen u om dit proces bij te sturen en bij VWS aan te dringen om meer tijd te nemen voor een zorgvuldig proces waar naast de toezeggingen aan de branches onder andere ook de economische gevolgen van de invoering van een displayban goed onderzocht worden.”

Dit is een slimme lobbytruc: de tabaksindustrie en haar handlangers proberen altijd anti-rookwetgeving tegen te houden óf te vertragen. Ministeries van Economische Zaken en Financiën denken minder snel aan de Volksgezondheid, maar aan de inkomsten voor de schatkist en de economische gevolgen van wetgeving. Uit een uitgelekt lobbystrategiedocument van Philip Morris blijkt bijvoorbeeld (pagina 20) dat de industrie probeert om wetgeving over tabak “zoveel mogelijk weg te houden bij de ministeries voor Volksgezondheid” en dat “beleid over tabaksaccijns de verantwoordelijkheid blijft van de ministeries van Financiën”.

Het ministerie van Economische Zaken (EZ), zelf ook gebonden aan het internationale anti-rookverdrag FCTC, dat stelt dat de overheid de tabaksbranche op afstand dient te houden als ze nieuw anti-rookbeleid maakt, schrijft een brief terug aan Beta . EZ meldt: “Inmiddels is uit contact met VWS gebleken dat u op 9 mei met VWS gesproken heeft over de displayban en dat het gesprek van TZN en NSO op 16 mei plaats had. Daarnaast is de internetconsultatie nog niet gestart.” EZ laat ook weten dat, omdat er al onderzoek is gedaan, er geen extra economische toets uitgevoerd zal gaan worden.
Toch blijkt hier uit dat de tabaksindustrie gehoor heeft gekregen op EZ: er is wel degelijk navraag gedaan bij VWS. Of dat effect heeft gehad is onduidelijk.

Hieronder vindt u alle nieuwe lobbybrieven op datum en met toelichting.
Eerdere afleveringen van onze Transparantiefiles bevatten andere vrijgegeven lobbybrieven.
Lees ze terug in het dossier.