OPINIE - door Frits van Dam

Staatssecretaris Martin van Rijn weet behendig een positieve draai te geven aan slecht nieuws over tabak. Dat deed hij deze week bij Pauw & Witteman die hij 19 november had "ingehuurd" om de start van zijn nieuwste campagne aan te kondigen: Nix 18, niet roken – niet drinken onder de 18 - en diezelfde dag in een brief aan de Tweede Kamer over de voortgang van de herziening van de tabaksproductenrichtlijn in Brussel.

Om met het optreden bij Pauw & Witteman te beginnen, de zaal was overwegend gevuld met de doelgroep, 15- tot 18-jarigen. Eerst werd het campagnespotje vertoond dat het ministerie van Volksgezondheid heeft laten maken om roken (en drinken) onder de 18 te ontmoedigen.

We zien een overbezorgde vader die met argusogen zijn opgetutte dochter uitzwaait. "Wat ga jij doen?" vraagt hij. "Niks, dat weet je toch," antwoordt zij, waarna een strenge mannenstem klinkt: "Inderdaad, nix is de afspraak. Niet roken, niet drinken onder de 18."

Pauw en Witteman begonnen te grinniken. Pauw: "Die vader heeft niks te vertellen, dát zegt dat spotje." Van Rijn, verlegen: "Ja, het is wel herkenbaar." Hij hervatte zich onmiddellijk: "Maar er is wél wat afgesproken, namelijk niks." Waarmee hij onbedoeld de mening van het "testpanel" al weergaf. Het jonge publiek vond het filmpje namelijk helemaal nix. "Heel saai. Ik mis een campagne die gericht is op kinderen, op ons," vatte Djinn (16) samen. Alle aanwezige kinderen waren het eens, deze campagne gaat niet werken.

Meester Bart

Van Rijn gaf geen krimp. De campagne mag saai zijn, maar het doel is dat jongeren hun eigen verantwoordelijkheid leren nemen. "Het gaat er niet om dat je geen sigaretten kunt kopen onder de 18," zei hij, "maar wat vind je er eigenlijk zelf van? Welke verantwoordelijkheden neem je zelf [...] Dus dit gaat over de keuzes die je zelf moet maken."

De campagne moet bovendien de sociale norm veranderen. Van Rijn erkende dat hier veel tijd voor nodig is. En wellicht ook harde euro's, maar voor de campagne om deze cultuuromslag te bewerkstelligen staat in 2014 slechts 1,1 miljoen gereserveerd, zo blijkt uit antwoorden op Kamervragen over de ontwerpbegroting. Dat budget is wellicht al bijna op met de, althans volgens de doelgroep, niet heus geslaagde spotjes.

Docent Bart Ongering, "Meester Bart", was ook aangeschoven. Hij probeerde de staatssecretaris uit te leggen dat kinderen vooral in het "nu" leven, en niet bezig zijn met later. Van Rijn volhardde: "Je bent baas over de eigen keuzes die je maakt." Die vermeende keuzevrijheid is een standpunt van de liberalen, zie het interview hierover met de historicus Robert N. Proctor. "Door tabak te laten associëren met vrijheid, zijn vooral liberale partijen in de val van de industrie getrapt," aldus Proctor.

Handhaving

Tijmen (16) merkte op dat je alcohol wel kunt verbieden, "maar ik weet zeker dat jongeren er altijd aan zullen blijven komen." Dat geldt ook voor tabak. Femke Halsema die eveneens te gast was, deed een beleefde poging om het handhavingsprobleem aan te kaarten: "Je moet eerst de norm van 16 handhaven en als dat al niet goed werkt, dan vraag ik me af..."

De staatssecretaris kon hier kort over zijn. Hoe je het verkoopverbod handhaaft en controleert is "heel interessant", maar daarover gaat de campagne niet. Van Rijn zei niet meer te kunnen doen dan de wet te veranderen. In dat kader had hij prettig nieuws: "Daar werken de winkelketens, de supermarkten en de horeca zo goed mogelijk aan mee." Helaas lieten Pauw en Witteman dit thema liggen.

De supermarkten zijn opgelucht dat de PvdA tegen een prachtig amendement stemde om het aantal verkooppunten te beperken tot de tabaksspeciaalzaken. De sociaaldemocraten lijken gezwicht te zijn voor de lobby van de tankstations en supermarkten en voor het standpunt van hun coalitiepartner de VVD.

Verkopers weten dat de kans op controle van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit met twee mannen en een paardenkop minimaal is bij de naar schatting zestigduizend verkooppunten van tabak. In de talkshow werd niet gerept over de stapels onderzoeken waaruit blijkt dat kinderen altijd wel ergens tabak kunnen kopen. Helaas gaat Van Rijn het alcohol en tabaksprobleem te lijf met een slap filmpje en een opgeheven vinger: "Jongens en meisjes, roken en drinken is slecht voor jullie."

Brief aan de Tweede Kamer

Hetzelfde trucje, slecht nieuws = eigenlijk goed nieuws, haalde Van Rijn deze week uit met zijn brief aan de Tweede Kamer die hij aanbood op dezelfde dag dat hij bij Pauw & Witteman optrad. Daarin doet hij verslag van de stand van zaken in Brussel over de herziening van de tabaksproductenrichtlijn die nieuwe maatregelen bevat om roken te ontmoedigen. Van Rijn stelt dat alles op rolletjes loopt. Hij is dan ook "optimistisch over een spoedige afronding van dit traject".

In de brief geen woord over het verontrustende nieuws van de grote lobby-actie van de tabaksindustrie om de inhoud van de richtlijn te beïnvloeden. Uitgelekte documenten toonden aan dat Philip Morris 161 lobbyisten heeft ingehuurd om Europarlementariërs aan haar kant te krijgen, en dan werden er ook nog eens een bizar groot aantal amendementen ingediend op de richtlijn, dus mogelijke aanpassingen op de tekst hiervan, in de hoop de maatregelen af te zwakken. De teneur van de brief is jubelend. De standpunten van Nederland zitten gebakken en het tijdschema wordt gehaald. Alleen over de details moet nog wat worden onderhandeld.

Aan bod komt ook de elektronische sigaret, kortweg de e-sigaret, waarvoor dr. Jeffrey – the Insider – Wigand onlangs nog op deze website heeft gewaarschuwd. De e-sigaret met lekkere smaakjes en aantrekkelijke kleurtjes waarin de grote tabaksfabrikanten een mooie toekomst zien, wordt met gelikte campagnes gelanceerd en krijgt nu vrij spel. Het Europees Parlement wil dat dit verslavende nicotineproduct gewoon in de winkels te koop blijft, al worden er wat voorwaarden aan gesteld, zoals een verplichte ingrediëntenrapportage.

Van Rijn weet een aardige draai aan dit slechte nieuws te geven. In zijn ogen is het "vooral heel belangrijk dat nu eindelijk op EU-niveau duidelijkheid wordt verschaft over de juridische status van deze producten". Tot zijn opluchting wordt ook een "imitatieproduct" zoals de Shisha-pen door de Raad niet aan banden gelegd. Al eerder had hij op Kamervragen geantwoord dat eerst moet worden onderzocht of zo'n nepsigaret jongeren daadwerkelijk tot roken aanzet.

Opsporingssysteem illegale handel

Ook schrijft Van Rijn dat er een nieuw tracking en tracingsysteem, een soort opsporingssysteem, gaat komen om illegale handel in tabaksproducten beter te kunnen monitoren. Maar: "Nog onduidelijk is hoe het tracking- en tracingsysteem vorm moet krijgen, wie dit gaat uitvoeren en wat de uitvoeringskosten en administratieve lasten van een dergelijk systeem zullen zijn." En nu komt het: "Nederland heeft hierover zijn zorgen uitgesproken."

Zie hier het succes van de tabakslobby die de Nederlandse overheid duidelijk heeft gemaakt dat zo'n systeem zeer administratief belastend en kostbaar is. En Nederland heeft daar vervolgens in Brussel haar zorgen over uitgesproken.

De staatssecretaris geeft in zijn brief indirect toe dat hij de tabakslobby tegemoetkomt. Nederland heeft namelijk óók zorgen over de eis van het Europees Parlement dat de tabaksindustrie geen bemoeienis mag hebben met het ontwikkelen van zo'n opsporingssysteem. "Dit zou betekenen dat niet kan worden voortgeborduurd op bestaande systemen," schrijft Van Rijn.

Internetverkoop

Opvallend is ook dat Van Rijn meldt dat er waarschijnlijk toch een verbod op de internetverkoop van tabak aan zit te komen. Maar hé, we lezen dat Nederland helemaal niet voor zo'n verbod is. Sterker, Nederland heeft hier tégen gestemd "met name uit het oogpunt van handhaafbaarheid." Terwijl sigaretten goedkoop op internet te verkrijgen zijn en dus roken kunnen bevorderen. Nederland heeft zelfs "weten te voorkomen dat een dergelijk verbod in de algemene oriëntatie zou komen te staan". Nu blijkt het Europees Parlement hier toch anders over te denken.

Zou een staatssecretaris van de Volksgezondheid niet liever zien dat de e-sigaret uit de winkel verdwijnt? Dat een verbod op tabaksverkoop via internet doorgaat? En dat er vooral goed geïnvesteerd wordt in de handhaving van het verkoopverbod voor jongeren onder de 18? Daar heet geen geld voor te zijn, dus waarom dan niet direct de verkooppunten beperken, zodat het kleine tabakscontroleteam wél in staat is om effectief te werk te gaan?

Daarover vernemen we niets in deze brief en op de buis. Van Rijn lijkt de echte problemen eerder te verdoezelen dan op te lossen. En iets meer verontwaardiging over hoe de industrie probeert de gezondheidsregels te manipuleren, lijkt meer dan gepast. Op één dag is de tactiek van de staatssecretaris pijnlijk duidelijk geworden: suggereren dat je wat onderneemt, terwijl je niets doet. Van Rijn dreigt af te stevenen op de eretitel: de Staatssecretaris van NIX.