Sinds maart 2016 publiceert de Rijksoverheid e-mails en brieven van de tabakslobby op haar website, zodat ze transparanter kan zijn over haar contacten met de tabakslobby. In onze serie 'De Transparantie Files' nemen we de vrijgegeven documenten onder de loep. Dit is aflevering 7: het ministerie van Financiën overtreedt het FCTC-verdrag en de Taskforce Naleving Leeftijdsgrens Tabak (TNLT) probeert haar eigen onderzoeksresultaten te verbloemen.

Door de webredactie

Per 7 maart 2016 publiceert de Rijksoverheid op haar website brieven die binnen zijn gekomen van de tabakslobby. De openheid over het contact met de tabaksindustrie is voortgekomen uit het plan dat het Ministerie van Volksgezondheid opstelde om het internationale antirookverdrag FCTC beter na te komen. De rechtszaak die de Stichting Rookpreventie Jeugd tegen de Staat aanspande omdat de overheid het verdrag niet of onvoldoende uitvoerde, stond aan de basis van dit plan.

In het FCTC-verdrag is vastgelegd dat de overheid geen contact met de tabaksindustrie mag tijdens het ontwikkelen van antirookbeleid. Pas nadat dit beleid officieel is vastgesteld, kan de overheid eventueel contact met hen opnemen, vooral om technische zaken door te nemen. De tabakslobby doet uiteraard toch haar uiterste best om de overheid te verleiden tot contact. Dat bleek onlangs nog uit het WNL-programma Haagse Lobby, waarin tabakslobbyist Arnoud Ongerboer de Visser van Japan Tobacco International liet weten dat terughoudendheid in contact betekent dat ze bijvoorbeeld nog altijd e-mails sturen aan ambtenaren of meedoen aan internetconsultaties, waarin de overheid aan brancheorganisaties vragen stelt over bijvoorbeeld het voornemen van een wetswijziging. De industrie maakt daar dan haar belangen alsnog kenbaar.

Evenwichtige accijnsheffing

Op 17 oktober 2017 was er een bespreking op het Ministerie van Financiën met twee vertegenwoordigers van de VSK die de belangen behartigt van drie grote tabaksfabrikanten en de kerftabakindustrie, samen met iemand van PricewaterhouseCoopers (PwC). Die laatste had in opdracht van de VSK onderzoek gedaan naar hoe er een ‘evenwichtige accijnsheffing’ op tabaksproducten in Nederland zou kunnen worden ingevoerd en daar een rapport over opgesteld. Tijdens de ontmoeting werd dit rapport gepresenteerd.

Informatie ontbreekt

Het verslag van de bijeenkomst laat wederom zien dat ‘notuleren’ niet is weggelegd voor ambtenaren, in ieder geval als het gaat om contacten met de tabaksindustrie. Want dit is het verslag: “Twee vertegenwoordigers van VSK en én vertegenwoordiger van PwC zijn het rapport komen toelichten bij het Ministerie van Financiën, afdeling Verbruiksbelastingen.” We lezen niet waar de ontmoeting plaatsvond, wat er precies besproken is, wie wat zei, of er toezeggingen zijn gedaan of vervolgafspraken zijn ingepland. Kortom: alle informatie die je in een verslag mag verwachten ontbreekt.
Ook is onduidelijk hoe deze bijeenkomst tot stand is gekomen. Er is geen mail- of briefwisseling vrijgegeven waarin er een datum en tijd is gekozen. Wellicht is dit telefonisch gegaan? Of zijn de vertegenwoordigers van de tabaksindustrie op de bonnefooi het ministerie van Financiën binnen komen vallen en daarop direct met open armen ontvangen? Vermoedelijk niet.

Geijkste lobbyargumenten

Het door PwC opgestelde rapport bevat de geijkte lobbyargumenten tegen accijnsverhogingen die we van de tabaksindustrie gewend zijn: bij een accijnsverhoging gaan consumenten op zoek naar goedkope alternatieven en kopen tabak over de grens. Dat doen consumenten minder als “accijnsverhogingen in omvang beperkt zijn en op regelmatige basis plaatsvinden (zodat gewenning op kan treden)”. Met andere woorden: flinke accijnsverhogingen op tabaksproducten zijn slecht voor de staatskas. Geen woord over dat flinke accijnsverhogingen volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) juist de meest effectieve methode is om roken te ontmoedigen.

Overtreding FCTC

Doordat de ambtenaren van Financiën de tabaksindustrie samen met PwC hebben tijdens de bijeenkomst hebben aangehoord, hebben ze artikel 5.3 van het internationale en ook door Nederland ondertekende anti-rookverdrag FCTC overtreden. Daarin staat dat de tabaksindustrie op afstand moet worden gehouden als er anti-rookmaatregelen worden gemaakt. In dit FCTC-verdrag is ook een artikel over accijnzen opgenomen, waarin staat dat alle partijen die het verdrag ondertekenen inzien dat het verhogen van de accijns op tabak een effectieve anti-rookmaatregel zijn. Luisteren naar de argumenten van de tabaksindustrie tegen die accijnsverhogingen is daarmee niet geoorloofd.

Track & Trace

Een vertegenwoordiger van de douaneraad in Brussel sprak ook af met de VSK én met de Europese belangenhartiger van de tabaksindustrie ESTA om hun zorgen aan te horen over de plannen van de Europese Commissie voor een Track & Trace-maatregel. Deze moet per 20 mei 2019 zijn ingevoerd, zodat op een onafhankelijk wijze vastgesteld kan worden waar tabaksproducten die in het illegale circuit opduiken zijn geproduceerd.

Eerder werd al duidelijk dat de tabaksindustrie zelf deelnam aan smokkel. De Europese Commissie wil nu een systeem invoeren waar de industrie geen bemoeienis mee heeft gehad. Uit het gespreksverslag blijkt dat het om een technische bespreking zou moeten gaan.

De VSK en ESTA hebben vooral gezegd dat de beoogde datum van invoering in 2019 te snel is, dat ze geen toegevoegde waarde zien voor het systeem en dat het te duur is voor hen. Dat de tabaksindustrie tegen het systeem is, was al langer bekend. Hun argumenten zijn al op alle mogelijke manieren kenbaar gemaakt, dus waarom een gesprek nodig was, blijft onduidelijk.

Achterstallig

Het Ministerie van Volksgezondheid heeft ook nog weer eens wat lades opengetrokken en er mailwisselingen en brieven uit 2015 en 2016 gevonden. Een daarvan kwam van de belangenvereniging voor uitbaters van sigarettenautomaten. Zij reageren op Kamervragen die zijn gesteld door de SP naar aanleiding van berichtgeving op TabakNee over ID-Scanners. Deze zouden volgens de Autoriteit Persoonsgegevens in strijd zijn met de Wet bescherming persoonsgegevens. De brancheorganisatie voor de Tabaks- en zoetwarengroothandel (TZN) claimt in hun email dat dit helemaal niet het geval is omdat de ID-Scanners volgens hen geen informatie opslaan. Het ministerie bedankte hen daarop voor hun toelichting.

TNLT

De Taskforce Naleving Leeftijdsgrens Tabak (TNLT) is een lobbyclub die is opgericht door brancheverenigingen NSO (tabaksdetailhandels), Bèta (benzinestations), Bovag (ook voor benzinestations) en VNPI (de petroleumindustrie wederom voor benzinestations). De TNLT meet in verschillende rondes hoe het gesteld is met de naleving van de leeftijdsgrens onder de bij haar aangesloten leden en heeft daarvoor geld gekregen van de tabaksindustrie.

Het ministerie van Volksgezondheid noemde die naleving eerder zeer slecht. Uit onderzoek van Bureau Nuchter bleek dat maar 36,3% van de tabaks- en gemakszaken en 17,8% van de benzinestations de leeftijdsgrens van 18 jaar aanhielden voor klanten waaraan tabak mag worden verkocht. De rest verkocht dus ook aan jongeren.

Voormalig staatssecretaris van Rijn vond dit onacceptabel: er moest dringend verbetering in komen op straffe van nieuwe, strengere anti-rookmaatregelen. De branche richtte vervolgens de TNLT op om met onderzoek te laten zien dat het al stukken beter ging met de naleving. Bestudering van de rapporten die vorig jaar naar VWS zijn gestuurd en nu werden vrijgegeven, laat zien dat de TNLT de onderzoeksgegevens handig presenteert zodat het lijkt alsof er alleen maar beter wordt nageleefd door haar eigen branche. Het eerste door TNLT opgestelde rapport laat zien dat 63% van de tabaks- en gemakswinkels bij de verkoop van tabak om een ID-kaart vraagt. Bij benzinestations is dat 57%. Het tweede rapport laat zien dat 56,6% van de tabaks- en gemakswinkels en 51,9% van de tankstations om een ID-kaart vraagt. Een afname. In het geval van de winkels liep het terug met 6,4% en onder de benzinepompen met 6,1%.

Maar wat doet de TNLT in haar tweede rapport? Ze zet de nieuwe nalevingscijfers niet af tegen de resultaten uit haar eerste rapport, maar tegen de oudere resultaten van Bureau Nuchter. En zo lijkt het alsof er alsnog sprake is van een stijging in de naleving, precies wat de TNLT wil communiceren aan VWS, in de hoop strengere anti-rookmaatregelen tegen te kunnen houden.

Geen leugen, maar toch

In haar mail aan VWS schrijft de TNLT over de resultaten: “Dit is een flinke verbetering ten opzichte van het onderzoek dat in 2015 in opdracht van uw ministerie is uitgevoerd door “Bureau Nuchter”.” Dat is op zich geen leugen, maar dat er sprake is van een verslechtering naar aanleiding van haar eigen resultaten, verzwijgt TNLT. Ook in latere berichtgeving over haar onderzoeken, zoals in deze infographic, worden de resultaten van het eerste rapport (Wave 1 genaamd) weggelaten.
Op deze manier hoopt de TNLT natuurlijk de boodschap over te brengen dat de branche heus het beste voor heeft met de naleving van de leeftijdsgrens. Maar hun tactiek maakt ook duidelijk waarom de overheid alleen onafhankelijk uitgevoerd en aangeleverd onderzoek zou moeten vertrouwen.

Lees hier de eerdere afleveringen uit deze reeks:

Deel 1: Lobby tegen accijnsverhoging 
Deel 2: VWS ontvangt tabakslobbyisten TNLT
Deel 3: JTI stopt met Green Deals 
Deel 4: Ministeries hebben vrijgegeven documenten nog niet op orde
Deel 5: De geveinsde zorgen van de tabaksindustrie over de Nederlandse schatkist
Deel 6: Imperial Tobacco pleit voor accijnsverhoging heatsticks