In Oman vergeleken onderzoekers twee benaderingen om jongeren van het roken af te houden: een app die toont hoe roken het uiterlijk verandert en een traditionele voorlichtingsmodule voor scholen. Beide hebben hun voordelen.

Door de webredactie

Een combinatie van verschillende preventiemethoden, deels gericht op de persoonlijke ervaring, deels gericht op traditionele voorlichting, lijkt de beste manier om jongeren in de kwetsbare leeftijd van 15 tot 18 jaar van het roken af te houden. Dat concludeert een groep wetenschappers uit Oman die een vergelijkend onderzoek deed naar twee verschillende methoden van tabakspreventie, gepubliceerd in Nature. Daarin werd een app die laat zien hoe je uiterlijk verandert onder invloed van tabak vergeleken met een klassiek lespakket voor scholen.

In de Golfstaat Oman is het gebruik van tabak nog steeds een wijdverbreid fenomeen, met name onder mannen. Anders dan in het Westen, waar roken steeds meer als sociaal onwenselijk wordt gezien, is het in Oman veel vaker sociaal-cultureel geaccepteerd en wordt het zelfs gezien als een symbool van sociale status en mannelijkheid. Druk van de peergroep is een andere factor die ervoor zorgt dat nogal wat jongvolwassenen al voor hun 18e beginnen met roken. Daar komt nog bij dat preventiemaatregelen van gezondheidsorganisaties vaak worden tegengewerkt door de tabaksindustrie in Oman.

Sociaal-culturele context

Ondanks bovengenoemde, deels cultureel bepaalde factoren laat de vergelijkende studie naar de twee verschillende preventiemethoden zien dat een deel van de jongeren in de kwetsbare leeftijd van 15 tot 18 jaar er wel degelijk van kan worden weerhouden om te beginnen met roken. Daarbij is het overigens wel van belang om rekening te houden met de sociaal-culturele context, dat maakt de studie ook duidelijk. Methodes die goed werken in het rijke Westen, kunnen niet zomaar worden toegepast in armere of cultureel heel andere regio’s als bijvoorbeeld Oman en de andere Golfstaten.

De studie richtte zich daarom op het ontwikkelen van praktische en uitvoerbare benaderingen waarmee cultureel toegespitste programma’s voor tabakspreventie kunnen worden ontworpen. Het onderzoek werd opgezet als een gerandomiseerd onderzoek met controlegroep (RCT), waarbij de proefpersonen werden verdeeld over twee groepen van min of meer gelijke samenstelling. Omdat in Oman het percentage jongens dat rookt veel hoger is dan het percentage meisjes, werd ervoor gekozen om alleen een groep jongens te onderzoeken, allemaal leerlingen van een openbare school en allemaal tussen de 15 en 18 jaar oud.

Smartphone versus voorlichting

In het onderzoek werden twee verschillende interventiestrategieën met elkaar vergeleken: een photo-aging app, die individueel kan worden gebruikt met een smartphone die wordt aangeboden door Education Against Tobacco (EAT)* en een meer traditionele voorlichtingsmodule voor gebruik op school (school-based intervention), die werd ontwikkeld in lijn met de toolkit van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) om scholen te helpen met het realiseren van een tabaks- en nicotinevrije omgeving.

De photo-aging app is in 2015 ontwikkeld door een Duitse student medicijnen, Titus J. Brinker, uitgaande van de idee dat jongeren veel waarde hechten aan hoe ze eruitzien. Aan gebruikers wordt gevraagd om een selfie te maken, waarna de software een dubbele reeks foto’s presenteert. In de ene reeks zie je hoe je gezicht zich over een periode van 15 jaar ontwikkelt wanneer je niet rookt, in de andere wanneer je een pakje per dag rookt.

De voorlichtingsinterventie op school werd door een team van specialisten op het gebied van huisartsgeneeskunde, kinderpsychologie en publieke gezondheidszorg aangepast voor de situatie in Oman. De interventie bestond vervolgens uit drie onderdelen: een PowerPointpresentatie met facts & figures over de gezondheidsrisico’s van roken en meeroken; een visuele demonstratie van de gevolgen van roken, met onder andere een weerzinwekkend beeld van een rokerslong met longkanker; en een korte videoclip waarin te zien is hoe teer zich door roken ophoopt in het longweefsel.

De deelnemers aan deze tweede interventie werden gestimuleerd om vragen te stellen en hun eigen mening te ventileren om zo hun betrokkenheid te vergroten en kritische reflectie te bevorderen.

Antwoorden vooraf en achteraf vergeleken

Aan de jongeren werden voorafgaand aan en na afloop van het onderzoek vragen gesteld over thema’s als de schadelijkheid van roken en meeroken, de aantrekkelijkheid van jongeren die al dan niet roken, het accepteren van tabaksproducten als je beste vriend ze aanbiedt, een rookverbod in publieke ruimtes en de verwachting of ze zelf in het komende jaar denken te beginnen met roken of niet. De antwoorden op deze vragen kwamen in beide groepen min of meer overeen.

De resultaten van het onderzoek, die na drie maanden werden gemeten, waren zeer positief. In beide groepen waren de deelnemers zich veel meer bewust geworden van de schadelijkheid van tabak en waren ze ook veel minder geneigd om zelf tabaksproducten te gaan gebruiken.

De resultaten lieten echter ook enkele opvallende verschillen zien. In de verouderingsapp-groep, bijvoorbeeld, was het aantal deelnemers dat zei absoluut geen tabaksproducten te gaan gebruiken als een vriend die zou aanbieden significant hoger dan in de voorlichtings-groep. Ook werd tabak door de eerste groep veel eerder en veel meer herkend als schadelijk dan door de tweede groep. Daar stond weer tegenover dat er in de voorlichtingsgroep meer steun was voor een tabaksverbod in de openbare ruimte, zowel binnen als buiten.

De uitkomsten lijken daarmee te suggereren dat de persoonlijke benadering via de app vooral effectief is in het overbrengen van boodschappen die betrekking hebben op de eigen gezondheid, terwijl de voorlichtingsbenadering meer appelleert aan de samenleving als geheel en maatregelen die daar genomen kunnen worden.

Veel potentieel voor preventie

De onderzoekers noemen vooral het effect van de app-benadering opvallend, omdat eerdere onderzoeken leken uit te wijzen dat deze benadering bij mannen veel minder effect had dan bij vrouwen. Dat blijkt in dit onderzoek dus niet het geval te zijn. De resultaten van het onderzoek laten volgens hen juist zien dat er voor zowel jonge mannen als vrouwen een groot potentieel schuilt in dit soort digitale tools. Ze sluiten aan bij de interesses van deze groep, maken gebruik van hun geliefde medium de smartphone, en zijn ook nog eens bijzonder kostenefficiënt. Nog beter is volgens de onderzoekers een hybride benadering, waarin beide strategieën worden gebruikt.

*Education Against Tobacco (EAT) is een wereldwijd netwerk van medicijnenstudenten die zich inzetten voor tabakspreventie. EAT werd in 2012 opgezet door de Duitse student medicijnen Titus J. Brinker, die inmiddels hoofd is van de AI-afdeling van het Duitse Kankeronderzoekscentrum DKFZ in Heidelberg. Met hulp van Harvard Medical School werd EAT, dat aanvankelijk medische opleidingen in Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland verenigde, in de loop der jaren uitgebreid naar 14 landen in totaal. EAT biedt naast de gratis te downloaden verouderingsapp Smokerface ook voorlichtingsmodules door medische studenten op scholen. De laatste berichten op de website van EAT zijn van 2021, dus hoe actief het netwerk nog is, is niet helemaal duidelijk.