Je kunt er de klok op gelijkzetten: elk kwartaal probeert de tabaksindustrie met een nieuw zelf gefinancierd onderzoek de overheid te beïnvloeden om geen accijnsverhogingen door te voeren. De uitvoerder van het onderzoek neemt geen verantwoordelijkheid voor de resultaten. Desondanks wordt het nieuws dat de illegale tabak is toegenomen grif door de media verspreid.

Door de webredactie

Het stond deze week in alle kranten (van De Telegraaf tot NRC) en ook WNL pakte het nieuws op: een op de vier in Nederland aangetroffen sigarettenpakjes zouden illegaal zijn en daardoor zou de schatkist 1,4 miljard euro aan accijnsinkomsten mislopen.

De verspreider van dit nieuws is de Vereniging Nederlandse Sigaretten- en Kerftabakindustrie (VSK), een lobbyclub van British American Tobacco, Imperial Brands en Japan Tobacco International. De VSK had samen met die andere grote tabaksmultinational, Philip Morris, onderzoeksbureau WSPM opdracht gegeven om in het vierde kwartaal van 2023 onderzoek te doen naar de illegale handel in tabaksproducten. Dat deed WSPM door een zogenaamde empty pack survey uit te voeren.

Lege pakjes-onderzoek

Voor zo’n empty pack survey gaan medewerkers van WSPM de straat op om te zoeken naar weggegooide pakjes. Die pakjes sturen ze vervolgens naar een van de vier grote tabaksfabrikanten, om van hen te horen of het hier om een in Nederland geproduceerd of in het buitenland geproduceerd pakje gaat. Als dat laatste het geval is, dan wordt het gezien als een illegaal tabaksproduct. Dat is een misleidend gebruik van de term ‘illegaal’, omdat het ook sigaretten betreft die legaal uit het buitenland zijn ingevoerd. Uit de gegevens in het WSPM-rapport blijkt dat slechts 1,7 procent van de 7.000 opgeraapte pakjes illegale namaak betreft. Opmerkelijk is verder dat de opdrachtgevers en financiers van dit onderzoek dus betrokken zijn bij het analyseren van de gegevens.

Poging om accijnsverhoging tegen te houden

De tabaksfabrikanten hebben er belang bij dat er uit het onderzoek komt dat de illegale handel is toegenomen. Dat zetten ze namelijk sinds jaar en dag in als lobbyargument tegen accijnsverhogingen. Telkens als de overheid voornemens is de prijzen van tabaksproducten te verhogen, komt de industrie met een door hen gefinancierd onderzoek aanzetten om te bewijzen dat een accijnsverhoging een slecht idee is, omdat Nederlanders massaal over de grens tabak zouden gaan kopen, waardoor de overheid accijnsinkomsten misloopt.

Deze nieuwe ‘tegenaanval’ van de industrie kan niet los worden gezien van de recente en aanstaande accijnsverhogingen op tabak in Nederland. In april 2023 ging de accijns op een pakje sigaretten met 1 euro omhoog en voor april dit jaar is eenzelfde verhoging voorzien. Maar per 1 januari is op voorstel van de VVD en de SGP bij de behandeling van het Belastingplan 2024 de accijns nog eens extra verhoogd. Dit jaar komt de gemiddelde prijs van een pakje met 20 sigaretten boven de 11 euro uit en een pakje shag van 50 gram gaat meer dan 25 euro kosten.

Oncontroleerbaar onderzoek

Al in 2013 concludeerde Pim Levelt, oud-directeur van de Koninklijke Nederlandse Academie der Wetenschappen (KNAW), dat de empty pack survey (toen uitgevoerd door KPMG) geen wetenschappelijke methode was, omdat het onderzoek niet gecontroleerd kon worden. In Vrij Nederland zei hij: “Over de betrouwbaarheid en validiteit van de gebruikte maten [meeteenheden, red.] krijgen we slechts globale aanduidingen en de relevante maten worden nergens gepresenteerd.” En: “Bovendien is het rapport nooit in een peer-reviewed tijdschrift gepubliceerd, zijn er nooit externe beoordelaars aan te pas gekomen. Deze onvolledigheid impliceert dat de conclusies van dit rapport oncontroleerbaar zijn.” Destijds werden er Kamervragen over gesteld.

WSPM staat niet in voor de resultaten

In het WSPM-onderzoek schrijft de vervaardiger van het rapport (onder hoofdstuk 2, ‘methodologie’) niet voor niets dat “WSPM weinig tot geen verantwoordelijkheid voor resultaten en de conclusies in dit rapport neemt.” En: “Partijen die ervoor kiezen om dit rapport te vertrouwen, doen dat op eigen risico.”

Invloed op politiek

Desondanks gaat de industrie vrolijk door met het vervaardigen van dit soort onderzoeken in de hoop de politiek te bewegen om geen nieuwe accijnsverhogingen door te voeren. Het staat namelijk via allerlei internationale onderzoeken vast dat hoge accijnzen het beste middel zijn in de strijd tegen het roken. Hoe duurder de tabak, hoe minder er wordt gerookt, wat funest is voor de inkomsten van de tabaksindustrie.

Bij de overheid krijgt de industrie in principe geen voet aan de grond met dit soort pogingen tot beleidsbeïnvloeding, omdat de overheid gebonden is aan het internationale kaderverdrag FCTC van de Wereldgezondheidsorganisatie. Artikel 5.3 van dat verdrag bepaalt dat bij het maken van tabaksbeleid de belangen van de industrie niet moeten worden meegewogen. Sommige Tweede Kamerleden trekken zich daar weinig van aan, waardoor bijvoorbeeld FVD-lid Pepijn van Houwelingen onlangs nog pleitte voor het terugdraaien van de accijnsverhoging op tabak per 1 januari. In hetzelfde debat begon Caroline van der Plas (BBB) over de nadelige grenseffecten van accijnsverhogingen, waardoor het “bij wijze van spreken vanuit Den Helder al goedkoop [zou zijn] om naar Duitsland te rijden om te tanken en een biertje en sigaretten te kopen.”

Media als pr-instrument

Public relations via de journalistiek is voor de tabaksindustrie nog een van de weinige manieren om te proberen de publieke en politieke opinie te beïnvloeden, zo bleek ook uit onderzoek van de Universiteit Maastricht. Met dit laatste onderzoek is dat wederom gelukt.

tags:  FCTC-verdrag | WSPM | VSK | media | KPMG | onderzoek | politiek | accijns | accijnsverhoging | tabakslobby | Empty Pack Survey