Het tijdelijke verbod op verkoop van tabak, dat de Zuid-Afrikaanse regering in 2020 instelde, heeft waardevolle lessen opgeleverd voor het uitbannen van tabak. Onder meer dat sterke prijsstijgingen van sigaretten rokers motiveren om te stoppen.

Door de webredactie

 Wat zijn de lessen die we kunnen leren van het tijdelijke verkoopverbod van tabak dat Zuid-Afrika vorig jaar instelde in verband met de coronapandemie voor zogenoemde eindspel-strategieën waarbij tabaksverkoop helemaal verboden wordt? Dat was het uitgangspunt van een onderzoek van de Universiteit van Kaapstad dat begin dit jaar in Tobacco Control is gepubliceerd en recent in het nieuws kwam. De Zuid-Afrikaanse regering verbood de verkoop van tabaksproducten tussen 27 maart en 18 augustus 2020 om de verspreiding van Covid-19 en vooral de gevolgen daarvan in te dammen. Bij het uitbreken van de pandemie in maart 2020 werd al snel duidelijk dat roken de symptomen van Covid-19 verergert en de sterftekans verhoogt. Het aantal rokers daalde tijdens het verbod in Zuid-Afrika, maar het verbod bleek ook negatieve neveneffecten te hebben.

Hogere accijnzen

Het verhogen van de accijnzen zou waarschijnlijk dezelfde resultaten hebben opgeleverd als het tijdelijke verbod op tabaksverkoop, en de fiscus zou dan geen 5,8 miljard rand (330 miljoen euro) zijn kwijtgeraakt. Aldus een van de conclusies van de onderzoekers. Want hogere accijnzen leiden eveneens tot een lagere tabaksconsumptie, zo was al bekend. Deze belastingen hadden bijvoorbeeld een enorme impact op het tabaksgebruik in Zuid-Afrika tussen 1994 en 2004, ontdekten andere onderzoekers van de Universiteit van Kaapstad, en zorgden ervoor dat de sigarettenconsumptie in dat decennium met 30 procent daalde.

Sterfgevallen voorkomen

Het verkoopverbod leverde nieuw bewijs voor de effectiviteit van prijsverhogingen. Onderzoek uitgevoerd tijdens het verkoopverbod (toen de prijzen – van illegale tabak – met meer dan 200 procent stegen in vergelijking met de prijzen van 2017) toont aan dat snelle prijsstijgingen van sigaretten een van de sterkste prikkels is om te stoppen met roken.

Niet alleen nam het aantal rokers in het land met 9 tot 15 procent af tijdens het verkoopverbod, ook mensen die niet stopten, rookten minder sigaretten per dag. Het tabaksgebruik daalde van gemiddeld bijna 8 naar 6,5 sigaretten per dag. Helaas is deze daling van tijdelijke aard gebleken, aangezien het gemiddelde dagelijkse gebruik inmiddels weer is gestegen tot net iets minder dan 9 dagelijkse sigaretten per persoon.

Het verbod heeft mogelijk, uitgaande van cijfers over het marktvolume in 2017, tot 2.300 toekomstige tabak-gerelateerde sterfgevallen voorkomen, omdat de markt na de opheffing van het verkoopverbod op een iets lager niveau lag dan daarvoor. Als de sigarettenmarkt op dit niveau blijft, worden ook nog eens negenhonderd voortijdige sterfgevallen per jaar voorkomen.

Flinke daling COPD-klachten

In Zuid-Afrika bleek uit een onderzoek van artsen in een regionaal ziekenhuis in de West-Kaap dat het aantal patiënten dat ziekenhuisbehandeling nodig had voor de longziekte COPD (die het ademen bemoeilijkt en vaak wordt veroorzaakt door roken) met maar liefst 70 procent daalde tijdens het verbod op de verkoop van tabak in vergelijking met dezelfde periode in 2019. Dit zorgde voor meer lege bedden op de afdeling spoedeisende hulp van het ziekenhuis, die konden worden gebruikt voor coronapatiënten. Maar de studie, gepubliceerd in februari in het African Journal of Primary Healthcare and Family Medicine, controleerde niet alle factoren (bijvoorbeeld het dragen van maskers) die toevallig hebben bijgedragen aan de daling van deze ziektegevallen.

Krimp legale tabaksmarkt

Over het geheel genomen schatten de onderzoekers dat de legale tabaksmarkt met 30 procent is gekrompen tijdens het lockdown-tabaksverbod. Wel kreeg de illegale handel een flinke impuls – het marktaandeel van lokale tabaksbedrijven bleek te zijn verviervoudigd tijdens het tijdelijke verkoopverbod. Hoewel de verkoop van sigaretten in Zuid-Afrika verboden was, stond de regering de tabaksindustrie toe om sigaretten te blijven produceren voor de exportmarkt. Er werd echter veel meer ‘geëxporteerd’ dan in de ontvangende landen normaal gesproken wordt geconsumeerd. Het is daarom waarschijnlijk dat een aanzienlijk deel van de sigaretten Zuid-Afrika is binnengesmokkeld of nooit is geëxporteerd. Omdat op export geen accijns wordt geheven, vermeden tabaksondernemingen ook deze belastingen te betalen.

Verbod moet voor de hele keten gelden

Een belangrijke les die de onderzoekers van de Universiteit van Kaapstad trekken uit deze periode van verkoopverbod op tabak, is dat het verbieden van de verkoop van tabaksproducten zonder tegelijkertijd ook de toeleveringsketens en productie te beperken, niet werkt. Ze stellen dat de illegale handel die werd veroorzaakt door het verkoopverbod een ‘moeilijke situatie’ heeft gecreëerd die de inspanningen voor tabaksbestrijding in de toekomst waarschijnlijk zal vertragen.

Prijsstijging sterkste prikkel om te stoppen

Een andere belangrijke les is als gezegd dat prijsstijgingen werken. In principe is dat geen nieuws, stevige prijsstijgingen voor tabaksproducten werkten ook goed in Australië. De regering van dat land legde vanaf 2013 vier opeenvolgende jaren een reeks accijnsverhogingen van 12,5 procent op sigaretten op. De impact was zo sterk dat ze opnieuw een reeks belastingverhogingen oplegden voor nog eens vier jaar, te beginnen in 2017.

Het aantal rokers in Australië nam af zodra de eerste prijsverhoging plaatsvond, zo blijkt uit een in 2019 gepubliceerd onderzoek in The Lancet. Onderzoekers stellen dat dit aantoont dat sommige rokers werden beïnvloed om met de gewoonte te stoppen door de loutere wetenschap dat de prijs van sigaretten de komende jaren zou blijven stijgen.

Dit zijn argumenten om rekening mee te houden in de discussie die in Nederland nog wordt gevoerd over accijnsverhogingen, die overigens in het Nationaal Preventieakkoord zijn afgesproken.