Een rapport van de European Respiratory Society (ERS) stelt dat een generatiegebonden verkoopverbod voor tabaksproducten juridisch gezien door individuele EU-lidstaten kan worden ingevoerd zonder dat de EU dat kan tegenhouden. Het rapport biedt daarvoor ook een stappenplan.

Door de webredactie 

EU-lidstaten kunnen in principe op nationaal niveau een generatiegebonden verkoopverbod voor tabaksproducten invoeren. Dat is de conclusie van een juridisch onderzoek uitgevoerd in opdracht van de European Respiratory Society (ERS) dat vorige maand werd gepubliceerd. De auteur, ex-fellow van de School for Moral Ambition Steven Baylis, presenteerde zijn bevindingen afgelopen zondag in Dublin tijdens de Global Tobacco Endgame Summit van Action on Smoking and Health (ASH), aan de vooravond van de World Conference on Tobacco Control.

Het rapport Adoption of Tobacco Endgame Policies in the EU: Can Member States introduce a generational sales ban? begint met de woorden “The answer is yes”. De macht om een generatiegebonden verkoopverbod voor tabaksproducten in te voeren “valt stevig binnen de competenties van de lidstaten.” Bij zo’n verbod mogen er nooit meer tabaksproducten worden verkocht aan eenieder geboren na een bepaalde datum. Om dat te bereiken gaat de leeftijdsgrens voor de aankoop van tabak en aanverwanten ieder jaar met een jaar omhoog.

Het Verenigd Koninkrijk, geen EU-lid meer, heeft momenteel zo’n generatiegebonden verkoopverbod in de maak voor iedereen geboren vanaf 2009. De Nederlandse overheid onderzoekt de mogelijkheden voor de invoering van een generatieverbod na behandeling van het burgerinitiatief Nicotinee in de Tweede Kamer. Nicotinee mikt op een verkoopverbod van alle nicotineproducten voor iedereen die geboren is vanaf 2012.

Veel steun onder jongeren

Een verkoopverbod is iets anders dan een verbod op het bezit of gebruik van tabak en andere nicotineproducten, in tegenstelling tot het Amerikaanse drankverbod tijdens de Drooglegging in het begin van de 20e eeuw, legt Baylis uit in een recent interview. Het doel is om te voorkomen dat jongeren met sigaretten of andere nicotineproducten beginnen, waardoor hen een dodelijke verslaving bespaard kan blijven.

Baylis stelt niet alleen dat er sterke juridische onderbouwingen zijn voor het introduceren van een generatiegebonden verkoopverbod, maar stippelt ook een concreet stappenplan uit voor hoe overheden dit het beste zouden kunnen realiseren.

Volgens het rapport is er veel steun onder jongeren voor eindspelstrategieën die voorgoed een einde kunnen maken aan de tabaksepidemie. Ongeveer zeven op de tien adolescenten en jongvolwassenen zouden er voor zijn. Deze publieke steun ziet de ERS als een teken dat nu het juiste moment is om dergelijk beleid in te voeren. Volgens het rapport is dat ook al mogelijk, omdat lidstaten niet op de EU hoeven te wachten voor goedkeuring, maar zelf de macht hebben om een leeftijdsgebonden verbod in te voeren. Het rapport stelt: “De lidstaten zijn bevoegd om verantwoordelijkheid te nemen voor de bescherming van de volksgezondheid en voor het bepalen van binnenlandse verkoopregelingen en toepasselijke leeftijdsgrenzen.”

Het recht op gezondheid

De primaire juridische onderbouwing voor het verbod is dan ook het fundamentele recht op gezondheid, dat is verankerd in een hele lijst aan internationale verdragen die vrijwel alle EU-lidstaten al hebben ondertekend. Aangezien lidstaten verantwoordelijk zijn voor het waarborgen van dit recht moet slechts worden aangetoond dat de verkoop van tabaksproducten onverenigbaar is met het recht op “de hoogst haalbare standaard van fysieke en mentale gezondheid”, zoals het in veel verdragen wordt verwoord. Volgens Baylis is dit zeer realistisch. Zoals het Deense Instituut voor Mensenrechten (DIHR) schreef: “Er kan geen twijfel over bestaan dat de productie en marketing van tabak onverenigbaar is met het recht op gezondheid.” De tabaksindustrie is immers de enige industrie waarvan het product, wanneer dat wordt gebruikt zoals het bedoeld is, ongeveer de helft van zijn regelmatige consumenten doodt.

De macht ligt bij de lidstaten

Volgens Baylis bestaat er dus geen barrière binnen EU-wetgeving om een leeftijdsgebonden verkoopverbod te introduceren op basis van de volksgezondheid, omdat aangetoond kan worden dat dit beleid zowel proportioneel als noodzakelijk is om een legitiem doel te bereiken. Het beleid plaatst geen restricties op het op de markt brengen van tabaksproducten, maar door het verhogen van de leeftijdsgrens zal het aantal kopers op den duur verminderen en daarmee ook de productie.

Wat zijn de stappen om er te komen?

Volgens Baylis biedt bestaande jurisprudentie voorbeelden hoe de lidstaten het beste een verkoopverbod kunnen introduceren. De eerste stap zou zijn om het doel van de wet helder te formuleren. De EU heeft zelf in het Beating Cancer Plan het eindspeldoel geformuleerd om onder 5 procent tabaksgebruik te komen in 2040.

Vervolgens zou men met wetenschappelijke modellering moeten aantonen dat de bestaande beleidsmaatregelen tegen tabak die al zijn ingevoerd of nog ingevoerd kunnen worden ontoereikend zijn om dit einddoel te bereiken, en dat een verkoopverbod zowel effectiever als minder restrictief is voor de handel.

Ten slotte zou men in het voorstel moeten inbouwen dat er na invoering van de wetgeving een continue monitoring plaatsvindt van de impact, om voldoende bewijs te verzamelen van de effectiviteit en eventuele neveneffecten, dat vervolgens gebruikt kan worden in te verwachten rechtszaken van de industrie.

Lidstaten kunnen potentieel een fout begaan door te snel een verkoopverbod voor te stellen zonder de in het WHO-Kaderverdrag inzake tabaksontmoediging (FCTC) aanbevolen maatregelen voldoende te hebben ingevoerd of na te leven, omdat het dan moeilijk te bewijzen zal zijn dat een verkoopverbod proportioneel en noodzakelijk was.

Een rookvrije generatie

Volgens Baylis kan een verkoopverbod realistisch leiden tot een rookvrije generatie waar minder dan 5 procent van de mensen nog rookt. Als het voor jongeren moeilijk genoeg wordt om aan tabak te komen, zullen er veel minder een verslaving oplopen. Eenmaal boven de 25 jaar begint bijna niemand meer met roken, volgens wetenschappelijk onderzoek. Hoewel het percentage Europese jongeren dat begint met roken aan het afnemen is, blijft het met 21 procent nog veel te hoog.

Vandaar dat Baylis concludeert dat de Europese Unie de volksgezondheid voorop moet stellen en lidstaten die een generatiegebonden verkoopverbod voor tabaksproducten willen instellen moet steunen. Op zijn minst moet de EU deze lidstaten niet in dat streven belemmeren en geen barrières opwerpen door de markt boven de volksgezondheid te stellen.