‘Een politicus merkte op dat ik geen lobbyist ben maar iemand die beïnvloedt: het verschil zou erin zitten dat ik niet betaald word en dat ik geen bedrijfsbelang bij de missie heb.’ Dat vertelt Wanda de Kanter, die van longarts tot BN’er is uitgegroeid. Naast haar werk in het Antoni van Leeuwenhoek, is De Kanter inmiddels het gezicht geworden van de lobby tegen de tabaksindustrie. Want het feit dat 24 procent van de Nederlandse volwassenen nog steeds een sigaret opsteekt, is volgens De Kanter vooral de schuld van de ‘criminele’ tabaksindustrie en niet van ‘hen die willens en wetens als kind verslaafd zijn gemaakt’. Wallaart en Kusse public affairs vond het tijd om De Kanter aan het woord te laten over haar opvattingen omtrent lobby.

Door Mette Vreeken

Verantwoord lobbyen, stelt De Kanter, is wanneer er per product of bedrijfstak moreel-ethisch beraad wordt gehouden over de impact van het product. Nu én in de toekomst. ‘Verantwoord lobbyen houdt in dat je kiest voor de optie die in ieders belang is, zowel op korte als op de lange termijn. Neem bijvoorbeeld de auto-industrie. De auto zoals die nu is, biedt grote voordelen: je kunt je verplaatsen en voor de deur uitstappen. Hier kun je dus voor lobbyen, juist omdat het ook voordelen biedt. Er zijn ook nadelen aan verbonden, zoals uitstoot van uitlaatgassen. De elektrische auto is hierdoor een uitkomst: het biedt dezelfde gebruikersvoordelen maar biedt op de lange termijn zeer waarschijnlijk een schoner milieu. Het zou dus een lobby voor duurzaamheid kúnnen zijn.

De term duurzaamheid is natuurlijk niet van toepassing op de tabaksindustrie, omdat tabak roken geen enkel voordeel oplevert behalve het opheffen van je nicotine tekort. Op de langere termijn overlijdt twee van de drie gebruikers door roken, en zijn er miljoenen Nederlanders nu ziek door roken, aldus De Kanter. Degene die het meest profiteert van rokers, is de tabaksindustrie. Om nog maar te zwijgen over de overheid, die door rokers jaarlijks 2.5 miljard aan accijnzen binnenhaalt.

De overheid en de tabaksindustrie

Er bestaat volgens De Kanter dus wel zoiets als verantwoord lobbyen, maar aan transparantie ontbreekt het vaak. Dat ligt overigens niet alleen aan de lobbyist, maar ook aan de partij die gebruik maakt van de lobbydiensten. De Kanter pleit er dan ook voor dat de gesprekken en de intenties van de opdrachtgever en de lobbyist openbaar gemaakt worden. Wat de relatie tussen de tabaksindustrie en de overheid betreft zou dit eigenlijk al moeten gebeuren, door het zogenaamde WHO-Kaderverdrag. Hierin staat vastgelegd dat de Nederlandse overheid geen contact mag hebben met de tabaksindustrie. Bij ‘noodzakelijke contacten’ met de industrie dienen transparantie en zakelijkheid als uitgangspunt. Volgens De Kanter zijn de ontmoetingen met de tabaksindustrie echter vaak nog niet openbaar. Dit blijkt uit procedures die ze heeft opgevraagd middels de Wet Openbaarheid van Bestuur (WOB).

Ze pleit er dan ook voor dat het transparantieregister aangepast wordt naar het register wat medisch specialisten dienen te gebruiken. ‘Hierin moeten farmaceuten elk bedrag dat ze uitgeven aan een arts melden. In zo’n lobbyregister moet terug te vinden zijn hoeveel geld lobbyisten betalen om bepaalde contacten te krijgen en te onderhouden, en wanneer afspraken plaatsvinden.’ De longarts doelt hierbij niet alleen op officiële afspraken, maar ook de ontmoetingen in bijvoorbeeld het Rijksmuseum, of tijdens het aids-diner gesponsord door de tabaksindustrie.

Vrij spel voor lobbyisten

Hoewel het dus al niet goed gesteld is met de transparantie in de lobby van de tabakssector, neemt deze volgens De Kanter alleen maar verder af. Neem de talloze politici die een carrierèswitch maken en besluiten zich in te zetten voor multinationals. ‘Volstrekt onethisch’, stelt De Kanter. Toch doet iedereen alsof het de normaalste zaak van de wereld is. ‘Hoe kan het dat oud-ministers van het ministerie VWS later commissaris van de tabaksindustrie werden en daar dan mee wegkwamen? Dat zou echt niet moeten kunnen’. Dergelijke praktijken vallen volgens De Kanter deels te wijten aan VNO-NCW en de VVD, die de tabakslobbysector het hand boven het hoofd houden en hen als een ‘normale industrie’ beschouwen. ‘Voor hen is de vrije markt heilig en vervangt die als begrip de werkelijke vrijheid’. Vooral nu de Verenigde Naties tabak op de zwarte lijst heeft gezet, is het belangrijker dan ooit vanuit ethische overwegingen geen zaken meer te doen met deze ‘dodelijke industrie’, meent De Kanter. ‘Dit is een industrie die alleen zijn aandeelhouders tevreden wil stellen en zijn klanten dood laat gaan.’

Er is volgens De Kanter echter ook een andere ontwikkeling waarneembaar: door dalende omzetten bij kranten zijn veel onderzoeksjournalisten wegbezuinigd. ‘Dat terwijl zij juist belangrijk zijn om de lobby te onthullen’.

De rol van de onderzoeksjournalistiek

Het ontbreekt dus vaak aan diepgravend onderzoek door journalisten in de lobbysector. Hoewel er sporadisch een kritisch stuk in de krant verschijnt in de media, voert achter de schermen het Corporate Consumption Complex uiteindelijk het hoogste woord in het debat over lobbyen. Zo wordt de samenwerking tussen onder meer multinationals, banken en verkopers genoemd die profiteren van andermans ongezonde levenswijze en dit dan ook actief promoten.

‘In de Tweede Kamer zijn er heus wel welwillende politici’, stelt De Kanter. Het ontbreekt echter aan tijd en mankracht om zelf diepgravend onderzoek te doen naar feiten. Die politici zijn dus afhankelijk van kritische journalisten die een boekje opendoen over de lobbysector. Helaas wordt één mooi en kritisch stuk in Vrij Nederland snel weer opgevolgd door tien nog veel mooiere reclames van Coca Cola. ‘Het probleem is dat de grote lobby miljarden te besteden heeft en de gewone burger niet weet hoe sterk zij beïnvloed wordt’. Dit gegeven was in 2013 aanleiding voor de oprichting van Tabaknee door stichting Rookpreventie Jeugd, waar De Kanter voorzitter van is. Zij pogen op hun website de lobby van de tabaksindustrie te onthullen.

Van democratie naar lobbycratie

Uiteindelijk gaat het er volgens De Kanter om dat er open kaart gespeeld wordt: ‘We leven steeds meer in een lobbycratie en steeds minder in een democratie’. Je kan echter niet van lobbyisten verwachten dat zij deze ontwikkeling zullen bevestigen. ‘Tabakslobbyisten gaan natuurlijk niet hun eigen graf graven; daar zal de politiek hen bij moeten helpen.’ Naast de rol van de lobbyist, is de rol van de ontvanger hierin evident. In dit geval de politiek, en die heeft weer heel andere belangen. ‘Kijk maar naar de campagne van Trump. Die werd ruim gefinancierd door Big Tobacco’, stelt De Kanter.

‘Realiseer je dat er per uur een miljoen dollar wordt uitgegeven aan marketing door de tabaksindustrie en dat wij dit er in onze vrije tijd bij doen’, zegt De Kanter. Die oneerlijke strijd draagt echter bij aan haar vastberadenheid. ‘Mensen die overleden zijn hebben geen stem meer en patiënten die ziek zijn geworden lijden aan het eigen schuld stigma dat hen is opgelegd. Dat schuldgevoel is te wijten aan de marketing van deze industrie: de zogenaamd vrije keuze om verslaafd te zijn geraakt.’

Heeft de eerlijke lobby dan helemaal geen terrein gewonnen in Nederland? Gelukkig wel. De Kanter is vooral te spreken over de lobby van Hugo Borst en Carin Gaemers voor betere verpleeghuizen. Zij startten onder meer het manifest ‘Scherp op ouderenzorg’ om kwetsbare ouderen in zorginstellingen de zorg te bieden die ze nodig hebben. ‘Die lobby had simpel gezegd een goed verhaal, nu én in de toekomst. Het was duidelijk wie de lobby betaalde en wat het doel van de lobby was.’ En dat is volgens De Kanter nou precies dé essentie van een eerlijke lobby.

Wanda de Kanter is sinds 1990 longarts en sinds 2013 werkzaam in het Antoni van Leeuwenhoek. Ze heeft twee boeken geschreven over (stoppen met) roken: ‘Nederland stopt! met roken’ en ‘Motiveren kun je leren’. Naast haar werkzaamheden als longarts is De Kanter voorzitter van de Stichting Rookpreventie Jeugd en richtte ze in 2013 de website Tabaknee op, waarop ze de lobby van de tabaksindustrie poogt te onthullen. In 2015 spande ze een rechtszaak aan tegen de Staat wegens WHO FCTC 5.3: ontmoetingen overheid en tabaksindustrie en haar lobbyisten. In 2016 is ze begonnen met de voorbereidingen van de strafzaak met Mr. Ficq tegen de tabaksindustrie.

Dit artikel werd op 24 november 2017 geplaatst op de website van Wallaart en Kusse public affairs en is hier met hun toestemming doorgeplaatst.